اسماعیل مهرتاش

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 14 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(1359 -1283 ش)، موسیقیدان. در تهران به دنیا آمد و تحصیلات خود را در مدرسه‏ى دارالفنون به پایان رسانید. سپس به موسیقى روى آورد و براى فراگیرى تار نزد درویش خان رفت. بعد از آن مدتى نزد داوود شیرازى و سپس در محضر علینقى وزیرى به مشق موسیقى پرداخت. استاد مهرتاش كلاسهایى جهت تعلیم تار، فن بیان و هنرپیشگى تأسیس كرد و حدود چهارصد و پنجاه آهنگ مختلف براى مناسبتهاى گوناگون ساخت و براى ضبط آنها بر روى صفحه چند سفر به بغداد و قاهره نیز كرد. از شاگردان وى، عبدالوهاب شهیدى، حسن اعتمادى، شاپور رحیمى، فریدون اسماعیلى، ملوك ضرابى و مرضیه را مى‏توان نام برد. وى در زمینه نمایشنامه نیز فعالیت داشت و نمایشنامه‏هایى تا قبل از ایجاد كلوپ و جامعه باربد در منازل اجرا مى‏كرد، از جمله: «بچه سه قلو»؛ «دو ارباب و دو نوكر»؛ «ابهت الممالك»؛ «انوشیروان عادل»؛ «دكتر ریاضى‏دان». مهرتاش در 1305 ش، جامعه‏ى باربد را تأسیس كرد و خود در آنجا تار مى‏نواخت و تصنیف مى‏ساخت. او با خوانندگانى مانند ملوك ضرابى و ادیب خوانسارى همكارى داشت و از قطعات موزونى كه اجرا كرده «اپرت لیلى و مجنون» و «خسرو و شیرین» مشهور است.[1] اسماعیل مهرتاش به سال 1283 شمسى در تهران متولد شد، ابتدا تحصیلات خود را در مدرسه دارالفنون به پایان رسانید و چون از كودكى داراى صدایى خوش بود و علاقه هم به موسیقى داشت، تصانیف متداول زمان خود را زمزمه مى‏كرد، تا این كه یك روز از كدوى قلیان با چند تار موى اسب و یك سیخ كباب كمانچه‏اى درست مى‏كند و شروع به صدا درآوردن از آن مى‏نماید. هر روز این كار ادامه داشت تا این كه خانواده‏اش متوجه مى‏شوند كه علاقه‏ى وى به موسیقى بیش از حد است و باید برایش فكرى بكنند لذا وى را براى فراگیرى تار نزد درویش‏خان مى‏فرستند و او نزد این استاد بزرگ كار مى‏كند و نواختن تار را یاد مى‏گیرد سپس پس از چندى نزد یكى از موسیقیدانان عصر به نام داود شیرازى مى‏رود و مدتى نزد ایشان كار مى‏كند و پس از مدتى در مدرسه عالى موسیقى نزد شادروان استاد وزیرى مدتى مشق موسیقى مى‏نماید. پس از چندى، استاد اسماعیل مهرتاش درصدد تأسیس كلاسهایى جهت تعلیم تار، فن بیان و هنرپیشگى دایر مى‏نماید كه شاگردان براى تعلیم در این كلاسها شهریه نمى‏پرداختند و به طور رایگان تعلیم مى‏گرفتند و نظر او بر این بود كه افرادى هستند در جامعه داراى استعداد فراگیرى نوازندگى، هنرپیشگى و خواندن، ولى وسع مالى آنان ممكن است اجازه ندهد كه ایشان بتوانند به كلاس بیایند به همین سبب شهریه دریافت نمى‏كرد و كلاسهاى استاد درش همیشه باز به روى همه مردم و در زمان خود یكى از پرشاگردترین كلاسها بود. از شاگردان خوب استاد مهرتاش را، باید از خانم: مرضیه، ملوك ضرابى، ملكه حكمت‏شعار، شجریان، برادران وفایى، شهیدى، فروزنده، حسن اعتمادى، شاپور رحیمى، حسن معبودى، منتشرى، اكبر جقه، بهرام سیر، منوچهر شفیعى، گودرزى، محمد امین‏زاده، فریدون اسماعیلى (دوبلر)، رضائى حسن یزدانیان (خوانندگان مذهبى) و محمدرضا نوابى نام برد. به هر حال مرحوم استاد اسماعیل مهرتاش، حدود 450 آهنگ مختلف براى پیسها و پیش‏پرده‏ها و استفاده آنها جهت اعیاد مختلف مذهبى، ملى و غیره ساخت كه براى صفحه شدن آنها، چند سفر به بغداد و قاهره نیز نمود. استاد مهرتاش در سال 1359 دارفانى وداع گفت، روانش شاد. در یادنامه استاد مهرتاش آمده: «در سال 1298 در حالى كه بیش از پانزده سال نداشت گروهى تشكیل داد كه مركب از سى و پنج نفر از بچه‏هاى محل و شاگردان مدرسه دارالفنون بودند و به اتفاق این عده به برپا كردن كنسرت به طور دوره‏اى هفته‏اى دوبار و هر بار منزل یكى از افراد گروه پرداخت. ضمن آن چون نمایشنامه‏هاى كمدى ایران را دیده بود علاقمند گردید كه به اجراى برنامه‏هاى تئاترى بپردازد. لذا با اعضاى گروه به تمرین پرداخت و در ایوان منازل با نصب پارچه‏هاى رنگین به عنوان دكور و پرده به اتفاق سایر دوستانش به اجراى كنسرت و تئاتر مشغول شد. در این گروه بود كه به علت نداشتن همكار زن افرادى چون مرحوم عبدالرحیم اعتماد مقدم و یحیى كیا در نقش زن جوان و سید ابوالقاسم اشراقى و حبیب خیل‏تاش در نقش پیرزن ظاهر مى‏شوند. كم‏كم به اتفاق اعضاى گروه خصوصاً سید كاظم شهیدى كه از هم شاگردیان او در كلاس درویش‏خان بود به فكر ایجاد جامعه باربد افتاد. نمایش‏هایى كه تا قبل از ایجاد كلوپ و جامعه باربد در منازل اجرا كرده. بچه سه قلو، دو ارباب و دو نوكر، ابهت‏الممالك، انوشیروان عادل، دكتر ریاضى‏دان، ابوالفوارس، قباد و مزدك، میرزا مراد، مشهدى عباد و میرزا مراد بازى مى‏كرد و سرهنگ عبدالرحیم مقدم در نمایشنامه‏هاى دكتر ریاضى‏دان، پریچهر و پریزاد و میرزا مراد در نقش زن بازى كرد و در آنها خواند. این نمایش‏ها بین سالهاى 1298 تا 1303 شمسى در ایوان منازل اجرا گردید و اكثراً تقلیدى بود از نمایش‏نامه‏هایى كه كمدى ایران به ارامنه روى صحنه مى‏آوردند. از سال 1303 شمسى مهرتاش درصدد برآمد نظم و ترتیبى به گروه خود بدهد به آن جهت كلوپى تأسیس كرد و قبول عضو جهت كلوپ كرد، حق ماهیانه اعضاء را سه تومان قرار داد. از محل این سه تومن‏ها حقوق به اعضاى اركستر پرداخت كه میزان آن ماهى 5 ریال بود و براى هر دفعه كه یكى از اعضاى گروه دیر مى‏آمد دهشاهى جریمه قرار داد. تا سال 1305 یعنى سال نضج گرفتن جامعه باربد فقط چند نمایشنامه موسیقى‏دار روى صحنه آمده بود. 1- كمدى ایران نمایشنامه قوزى را به اجرا گذاشته بود كه این نمایشنامه را صرفاً براى گوشمالى دادن میرزا موسى‏خان رئیس مالیه تهران درست كرده بودند. میرزا موسى‏خان عده‏اى را از مالیه تهران بیرون مى‏كند و چون این عده نفوذى در كمدى ایران داشتند نمایشنامه‏اى كمدى انتقادى موزیك‏دار علیه او درست مى‏كنند كه چون میرزا موسى‏خان داراى قوز (گوژ) بود نامش را «قوزى» گذارده بودند. 2- مردى به نام عباس معینى آزاد كه در حسن‏آباد منزلى داشت و نمایشنامه مى‏گذاشت این مرد كه معلم مدرسه نظام بود، عموماً اعضاى گروهش را شاگردان نظام تشكیل مى‏دادند. مهرتاش قبل از این كه به ایجاد كلوپ اقدام كند، مدتى با این مرد همكارى كرد و در آن جا شاهد تماشاى چند نمایشنامه موزیك‏دار بود، عباس معینى آزاد با درجه نایب سرهنگى كشته شد. 3- ارامنه تهران كه نمایشنامه‏هایى را از زبان قفقازى ترجمه و اجرا مى‏كردند نظیر آرشین مالالان، مشهدى عباد اثر عزیز حاجى بیك‏اف یا میرزا مراد و ناموس و از این قبیل. 4- اپرتهایى كه كلنل علینقى وزیرى روى صحنه آورد كه در فصل گذشته شرح آن گذشت مهرتاش و دوستانش كه دستى در موسیقى و ذوقى در تئاتر داشتند، بدین‏ترتیب راه خود را یافتند. گرچه اولین برنامه‏شان بعد از شكل گرفتن، اجراى دو كنسرت بود كه در سالن گراند هتل اجرا كردند ولى چون در فاصله این دو كنسرت یك نمایشنامه یك پرده‏اى نیز به اجرا گذاشتند، مى‏توان آن را آغاز فعالیت جامع باربد محسوب داشت. اما اولین نمایشنامه موسیقى‏دارى «اپرت» كه مستقلاً به اجرا درآوردند لیلى و مجنون بود كه در سالن زرتشتیان خیابان سى‏ام تیر) به اجرا گذاشتند. این نمایشنامه اقتباس محمدجواد تربتى بود كه خان باباخان صدرى آن را كارگردانى كرده بود و رل مجنون را شباهنگ و نقش لیلى را خانمى ارمنى بازى مى‏كرد. این خانم دو دختر هم داشت كه با ایشان همكارى مى‏كرد. دكور را محسن سهیلى و مقبل و محمد میرعمادى مى‏ساختند كه شاگردان مدرسه كمال‏الملك بودند. به هر حال استقبالى كه از این نمایشنامه به عمل آمد باعث شد كه مهرتاش و یارانش در راه خود مصمم‏تر و ثابت قدم‏تر شوند و به اجراى نمایشنامه‏هاى موزیك‏دار بپردازند. و اما فعالیت جامعه باربد در دوره‏هاى مختلف: الف- جامعه باربد در خیابان فردوسى- طى سال 1305 تا 1318 در اول خیابان فردوسى روبروى كوچه طبس كه در كوچه بن‏بستى كه ملكش متعلق به احتشام‏السلطنه بود و ماهى 12 تومان اجاره شده بود مستقر شد. در این مكان به علت نداشتن سالن نمایش مهرتاش برنامه‏هاى خود را در سالن‏هاى مختلف نظیر سالن گراند هتل در لاله‏زار محل فعلى تماشاخانه دهقان و سالن نكوئى محل فعلى سینما هماى و سالن زرتشتیان در خیابان قوام‏السلطنه و سالن حاج مفتح‏الملك در حسن‏آباد ماهى یك شب براى اعضاى كلوپ و گاهى اوقات براى عموم به معرض اجرا مى‏گذاشت در لژهاى مخصوص 100 تومان و در خود سالن 10 تومان و 5 تومان و 2 تومان و بالاخره یك تومان بود. اعضاى كلوپ مبلغ یك هزار ریال ورودیه مى‏دادند كه البته مبلغ ورود به همت عالى افراد واگذار شده بود. منتهى حداقل یك هزار ریال براى آن تعیین شده بود كه بعضى از افراد به خاطر علاقه‏اى كه به جامعه باربد داشتند تا هزار تومان ورودیه مى‏دادند. اعضاى كلوپ افراد سرشناس بودند و به هنگام اجراى هر برنامه از طرف مهرتاش دعوت مى‏شدند و برنامه تماشا مى‏كردند. كارگردانانى كه طى این مدت با جامعه باربد همكارى مى‏كردند غیر از خود اسماعیل مهرتاش، میر سیف‏الدین كرمانشاهى، هایك كاراكاش، على دریابیگى، رفیع حالتى، خان باباخان صدرى، فضل‏اللَّه بایگان بودند. و هنرپیشگانى چون: ملوك ضرابى، رقیه چهره‏آزاد، ضیاء مؤمنى، یحیى‏كیا، نورمحمد میرعمادى، شباهنگ، حسین محافظ، محسن سهیلى، سید محمدعلى‏خان كاظمى، فضل‏اللَّه بایگان، رفیع حالتى، سرهنگ اعتمادمقدم، محمد مشروطه، صفاریان و محتشمى بودند. نوع برنامه‏ها یا اپرتهاى تاریخى بود یا عشقى (نویسندگان ایرانى) با ترجمه آثار خارجى، دكوراتورها، محسن سهیلى، مهدى مقبل، میرسیف‏الدین كرمانشاهى و سرورى و خان باباخان صدرى و گاهى حالتى بودند. گاهى نمایش‏هاى بدن موزیك نیز به وسیله جامعه باربد اجرا مى‏شد كه ضمن آن براى این كه تنوعى داده باشند یك تابلو موزیكال اجرا مى‏گردید. ب- جامعه باربد در خیابان سعدى از سال 1318 تا 1321 جامعه باربد یك دوره فترت را گذراند. طى این سه سال جامعه مذكور هیچگونه برنامه‏اى اجرا نكرد. تا این كه در سال 1321 شمسى محلى را در خیابان سعدى جنوبى روبروى كوچه معین بوشهرى كه در حال حاضر تبدیل به پاساژ شده است اجاره كرد و فعالیت خود را گسترده‏تر ساخت. چه مهرتاش براى این كه هنرمندان را در سود احتمالى جامعه باربد شریك و آنها را به فعالیت بیشتر وادار نماید، اقدام به فروش سهام باربد كرد، مبلغ هر سهم پانصد تومان بود و سى و پنج سهم به وسیله هنرمندان جامعه باربد خریدارى شد. و جامعه باربد تا سال 1325 به صورت شركت سهامى اداره گشت اما چون این شركت متحمل زبان گردید، هنرپیشگان سهام خود را به مبلغ سیصد و چهل تومان به خود مهرتاش پس دادند و مهرتاش یگانه صاحب جامعه باربد گشت. در این مدت رفیع حالتى فعالیت دائمى خود را با تئاتر جامعه باربد آغاز نهاد. در مدتى كه جامعه باربد در خیابان سعدى بود برنامه‏هاى خود را در سالن همان مكان كه اجاره كرده بود، به روى صحنه آورد. از نكات بارزى كه ذكر آن ضرورى است ایجاد كلاس تئاتر است در سال 1321 در همین مكان كه دوره آن دو سال بود و در این كلاس رفیع حالتى دكلاماسیون، على دریابیگى تئاتر، مهرتاش موزیك، دكتر ناظرزاده كرمانى ادبیات، خان ملك ساسان تاریخ تئاتر و محسن سهیلى نقاشى و گریم تدریس مى‏كردند. كار در خیابان سعدى خصوصى و فقط براى اعضاى كلوپ بود و برنامه‏اى جهت تماشاى عموم عرضه نگردید. این كلاس هشت دوره دو ساله یعنى تا مدتها بعد از آمدن مهرتاش و گروهش به محل فعلى جامعه باربد ادامه داشت. ج- جامعه باربد در كوچه باربد؛ در سال 1325 جامعه باربد به خیابان لاله‏زار كوچه باربد محل فعلى سینما شهرزاد آمد و از این تاریخ على‏اصغر ازهدى به این جامعه پیوست و با صمیمیت خاصى با این جامعه همكارى كرد و به اجراى برنامه‏هاى دائمى در این محل اقدام كردند. تئاترى كه مى‏دادند همانطور مانند سابق یك شب براى اعضاى كلوپ و بقیه شبها براى عموم بود. كلاسها در این مكان نیز دایر بود و تدریس تئاتر ادامه داشت و بهاى بلیت 10 تومان و 6 تومان و 4 تومان و 2 تومان بود. تا سال 1328 جامعه باربد در همین محل به اجراى برنامه و سایر فعالیتهاى خود مى‏پرداخت. د- جامعه باربد در همین محل فعلى؛ از سال 1328 جامعه باربد به اول لاله‏زار آمد و محلى را كه زمینش وقفى بود، به مبلغ 1300 تومان اجاره كرد و در این مكان نیز تا زمانى كه آتراكسیون در تئاترهاى خیابان لاله‏زار پدید آمد به اجراى برنامه پرداخت و نیز كلوپ تا همان زمان دایر بود. وقتى آتراكسیون شكل برنامه‏ها را در تئاترهاى لاله‏زار تغییر داد، جامعه باربد دیگر از اعضاى كلوپ دعوتى به عمل نیاورد و خود به خود كلوپ از هم پاشیده شد. كلاس تئاتر نیز دیرى نپائید و تعطیل گردید. بهاى بلیت در این مكان تا پیدا شدن آتراكسیون شش تومان و چهار تومان و سه تومان و دو تومان بود. در اواخر سال 1335 و اوایل سال 1336 پاى آتراكسیون به تئاترهاى خیابان لاله‏زار باز و شكل برنامه‏هاى این تئاترها عوض شد. مهرتاش در این زمان در مجلس یادبود منشى‏باشى بهرامى به مدیران تئاتر گفت: این كار را نكنید، آتراكسیون را از تئاتر دور كنید. مهرتاش در مصاحبه‏اى مى‏گوید: «كم‏كم آتراكسیون معمول شد. دیدیم نمى‏توانیم با آنها مبارزه كنیم، تئاتر بغل دست ما شبى دو سه هزار تومان مى‏فروخت ما صد تومان الى صد و پنجاه تومان. لذا ناچار پولى كه نداشتیم مبارزه كنیم تئاتر را گذاشتیم، كنار رفتیم و دادیم دست آنهایى كه مى‏خواستند آتراكسیون بگذارند. با آمدن آتراكسیون به جامعه باربد كلوپ جامعه باربد متلاشى گردید. استاد رفیع حالتى از جامعه باربد و اصولا از تئاتر كناره گرفت. در طول عمر هنرى جامعه باربد بعضى از اپرتها كراراً به روى صحنه آمده است. مثلاً لیلى و مجنون 17 بار و خسرو شیرین 16 بار روى صحنه آمده است و هر بار روزهاى متوالى روى صحنه بوده است. برنامه عدالت نیز كه دو پرده آن را خان باباخان صدرى و یك پرده آن را اسماعیل مهرتاش نوشته مدت شش ماه روى صحنه دوام داشت». استاد مهرتاش در سال 1359 وفات یافت، روانش شاد. موسیقیدان، بازیگر. تولد: 1283، تهران. درگذشت: 1359. اسماعیل مهرتاش تحصیلات خود را در دارالفنون به پایان رسانید. در سال 1298 در حالى كه بیش از پانزده سال داشت گروهى تشكیل داد كه مركب از سى و پنج از بچه‏هاى محل و شاگردان مدرسه‏ى دارالفنون بودند و به اتفاق این عده به برپا كردن كنسرت به طور دایره‏یى هفته‏اى دو بار و هر بار منزل یكى از افراد گروه پرداخت. ضمن آن چون نمایشنامه‏هاى كمدى ایران را دیده بود علاقه‏مند گردید كه به اجراى برنامه‏هاى تئاترى بپرازد. لذا با اعضاى گروه به تمرین پرداخت و در ایوان منازل با نصب پارچه‏هاى رنگین به عنوان دكور و پرده به اتفاق دوستان دیگرش به اجراى كنسرت و تئاتر مشغول شد. كم‏كم به اتفاق اعضاى گروه خصوصا سید كاظم شهیدى به فكر ایجاد جامعه‏ى باربد افتاد. نمایش‏هایى كه تا پیش از ایجاد كلوپ و جامعه‏ى باربد در منازل اجرا كرده بودند عبارتند از : «بچه سه قلو»، «دو ارباب و نوكر»، «ابهت‏الممالك»، «انوشیروان عادل»، «دكتر ریاضى‏دان»، «ابوالفوارس»، «قباد و مزدك»، «میرزا مراد»، «مشهدى عباد». این نمایش‏ها بین سالهاى 1298 تا 1303 در ایوان منازل اجرا گردید و اكثرا تقلیدى بود از نمایش‏نامه‏هایى كه كمدى ایران یا ارامنه روى صحنه مى‏آوردند. از سال 1303 مهرتاش درصد برآمد نظم و ترتیبى به گروه خود بدهد، به آن جهت كلوپى تأسیس كرد. تا سال 1305 یعنى سال نضج گرفتن جامعه‏ى باربد فقط چند نمایشنامه‏ى موسیقى‏دار روى صحنه آورد. جامعه‏ى باربد طى سال‏هاى 1305 تا 1318 در خیابان فردوسى مستقر بود. در این مكان به علت نداشتن سالن نمایش، مهرتاش برنامه‏هاى خود را در سالن‏هاى مختلف نظیر سالن گراند هتل در لاله‏زار، (محل فعلى تماشاخانه‏ى دهقان) و سالن نكویى (محل فعلى سینما هما) و سالن زرتشتیان و سالن حاج مفتح‏الملك در حسن‏آباد ماهى یك شب براى اعضاى كلوپ و گاهى اوقات براى عموم به معرض اجرا مى‏گذاشت. جامعه باربد از سال 1318 تا 1321 یك دوره‏ى فترت را گذارند. طى این سه سال جامعه‏ى مذكور هیچ برنامه‏اى اجرا نكرد. تا این كه در سال 1321 محلى را در خیابان سعدى جنوبى اجاره كرد و فعالیت خود را گسترده‏تر ساخت. جامعه‏ى باربد تا سال 1325 به صورت شركت سهامى اداره مى‏شد. اما چون این شركت متحمل زیان گشت، هنرپیشگان سهام خود را به مبلغ سیصد و چهل تومان به خود مهرتاش پس دادند و مهرتاش یگانه صاحب جامعه‏ى باربد گشت. در سال 1321 در همین مكان كلاس تئاتر ایجاد كرد كه دوره‏ى آن دو سال بود و در این كلاس رفیع حالتى دكلاماسیون، على دریابیگى تئاتر، مهرتاش موسیقى، ناظرزاده‏ى كرمانى ادبیات، خان ملك ساسانى تاریخ تئاتر و محسن سهیلى نقاشى و چهره‏پردازى تدریس مى‏كردند. این كلاس هشت دوره‏ى دو ساله یعنى تا مدت‏ها بعد از آمدن مهرتاش و گروهش به محل فعلى جامعه‏ى باربد ادامه داشت. در سال 1325 جامعه‏ى باربد به خیابان لاله‏زار كوچه‏ى باربد (محل فعلى سینما شهرزاد) آمد و از این تاریخ على‏اصغر ازهدى به این جامعه پیوست و به اجراى برنامه‏هاى دائمى در این محل اقدام كرد. نمایش‏ها مانند سابق یك شب براى اعضاى كلوپ و بقیه‏ى شب‏ها براى عموم بود. كلاس‏ها در این مكان نیز دایر بود و تدریس تئاتر ادامه داشت. تا سال 1328 جامعه‏ى باربد در همین محل به اجراى برنامه و سایر فعالیت‏هاى خود مى‏پرداخت. از سال 1328 جامعه‏ى باربد به ابتداى خیابان لاله‏زار آمد. پس از این جامعه‏ى باربد دیگر از اعضاى كلوپ دعوتى به عمل نیامد و خود به خود كلوپ از هم پاشیده شد. كلاس تئاتر نیز دیرى نپایید و تعطیل گردید. اسماعیل مهرتاش، حدود 450 آهنگ مختلف براى نمایش‏ها و پیش‏پرده‏ها و استفاده از آنها براى اعیاد و مناسبت‏هاى مختلف مذهبى و غیره ساخت كه براى صفحه شدن آنها، چند سفر به بغداد و قاهره نیز نمود.